Галоўныя лекі ад нацызму і яго праяўленняў — гэта памяць, якая захоўваецца ў кнігах, музейных фондах і дзяржаўных архівах, у свядомасці кожнага беларуса — і юнага, і сталага.
22 чэрвеня 1941 года ва ўсіх дактрынальных устаноўках, даведзеных да вышэйшага кіраўніцтва вермахта і СС, вайна на Усходнім фронце трактавалася Гітлерам і яго бліжэйшым асяроддзем як расавая, нацэленая на масавае знішчэнне славянскага народа.
Існаванне незалежнай Беларусі — гэта лепшае ўвасабленне памяці пра нявінна забітых і наогул аб усіх ахвярах, што цярпелі ад генацыду ў гады Вялікай Айчыннай вайны.
23 сакавіка Прэзідэнт Беларусі падпісаў Указ № 117, які скарэктаваў назву журботнай даты. Зараз у календары святаў, святочных і памятных дат 22 чэрвеня гучыць так: “Дзень усенароднай памяці ахвяр Вялікай Айчыннай вайны і генацыду беларускага народа”. Гэтыя меры прыняты, каб захаваць факты аб трагедыі генацыду на нашай зямлі і трансляваць іх новым пакаленням і свету.
У дзень пачатку вайны першымі процістаялі навальнаму націску ворага абаронцы Брэсцкай крэпасці, якія больш за месяц трымалі абарону. Нягледзячы на гераічнае супраціўленне савецкіх воінаў, нямецкая агрэсія ўпарта прасоўвалася ўглыб краіны. 26 жніўня гітлераўцы акупіравалі Лоеў. На нашай зямлі наступілі змрочныя дні фашысцкай няволі, якая працягвалася больш двух гадоў. Смерць і пакуты, незлічоныя матэрыяльныя і людскія страты…
Асноўны сэнс жорсткіх, нечалавечых загадаў і інструкцый зводзіўся да таго, каб самымі бязлітаснымі сродкамі і мерамі недапусціць супраціўлення народаў СССР, фізічна знішчыць значную частку насельніцтва краіны. План “Ост”, “Інструкцыі пра асобныя вобласці” да дырэктывы №21 вермахта поўнасцю развязвалі рукі гітлераўскім катам і забойцам, вызваляючы іх ад усялякай адказнасці за ўчыненыя злачынствы.
З паказанняў Ганны Міхальчанка, Феадосіі Гракавай і Германа Марозава, жыхароў в. Ліпнякі:
“24 студзеня 1943 г. у Ліпнякі прыбыў нямецкі карны атрад, і тут жа пачалася расправа над яе мірнымі жыхарамі. У памяшканне калгаснай канторы і хлеў было сагнана 38 чалавек. Фашысты ўсяляк здзекваліся над імі — адразалі насы, рэзалі нажамі грудзі, а потым расстралялі. Мы таксама сведчым, што ў пачатку лістапада 1943 г. у нашу вёску прыбыло 5 аўтамашын. Гітлераўцы схапілі 50 чалавек і пад узмоцненым канвоем адправілі ў Германію…”
З паказанняў Марыі Рагожнік, былой настаўніцы Вулканаўскай пачатковай школы:
“7 ліпеня 1943 г. на тэррыторыі Хаткаўскага сельскага Савета з’явіўся карны атрад СС. У той жа дзень гітлераўцы вывезлі з вёскі Рудня Удалёўская каля 150 галоў жывёлы. Жыхароў сагналі ў в. Вулкан, зачынілі ў хляве, а вёску падпалілі. Такі ж лёс напаткаў жыхароў і вёску Удалёўка. Тых, хто супраціўляўся, расстрэльвалі на месцы, а трупы кідалі ў гарэўшыя дамы. У в. Вулкан таксама сагналі жыхароў з в. Кірава і Вінаградаўка. У хлявах іх збівалі, гвалтавалі маладых дзяўчат. На наступны дзень усіх пагналі на станцыю Рэчыца для адпраўкі ў Германію. Некаторыя, не вытрымаўшы здзекаў, рызыкуючы жыццём, уцякалі. У іх ліку была і я…”
На тэрыторыі нашага раёна засталіся 32 жыхары, якія ў дзіцячым узросце разам з роднымі былі прымусова вывезены ў Германію. Вось, што успамінае пра жыццё на чужыне адна з іх, Фаціна Германенка (на здымку):
“У адзін з летніх дзён 1943 г. мяне, бацьку, маці, двух малалетніх братоў і трохмесячную сястрычку, як і іншых аднавяскоўцаў з Удалёўкі, пагналі ў Германію. Шлях да саксонскага горада Баўтцэна быў доўгім і цяжкім. Прыдбаў нас нямецкі памешчык, які для жыцця шасцярым адвёў невялікае памяшканне з двума вокнамі, дзе былі стол, чатырох’ярусныя нары і пліта. Штодня ад ранку да вечара мама працавала ў полі, а бацька — даглядчыкам жывёлы. Есці хацелася заўсёды. Першы час не хапала нашай роднай ежы, але больш за ўсё сумавалі па бульбе. Паёк на аднаго чалавека быў мізэрным, а маме трэба было больш харчавацца, каб не прапала грудное малако, і бацька аддаваў ёй частку сваіх прадуктаў. У выніку ён так схуднеў, што адзенне проста вісела на ім. Адно магу сказаць: да пачуцця голаду прывыкнуць немагчыма…”
Ганна Пятрэнка (на здымку) была ў ліку вязняў аднаго з лагераў смерці Азарыч. Тыя страшныя дні яна будзе памятаць да канца свайго жыцця. Як аказалася, для таго, каб знішчаць мірнае насельніцтва, гітлераўцам не абавязкова было карыстацца душагубкамі, газавымі камерамі або крэматорыямі…
— Целы валяліся паўсюль, іх ніхто не прыбіраў. Цяпер я разумею, што гэта рабілася для распаўсюджвання хваробы. Палонных з кожным днём станавілася ўсё больш. Адліга змянілася марозамі, якія даходзілі да мінус 16 градусаў. Паліць вогнішчы забаранялася. Я бачыла, як фашысты зрывалі з зноў прыбылых людзей цёплую вопратку і абутак. Побач з намі была маці з двума дзеткамі, голыя ножкі якіх дрыжалі ад холаду, праз некалькі дзён яны памерлі. Наш дзядуля дзесьці знайшоў яловых лапак і галінак — на іх мы спалі, сядзелі. Той, хто засынаў на голай зямлі, больш не ўставаў. Бачачы гэта, маці ўкладвалі сваіх малых на складзеныя побач трупы. Людзей марылі голадам, не давалі вады. Многія загінулі. Нашай сям’і ўдалося дачакацца савецкіх салдат-выратавальнікаў. Усім, акрамя бабулі, — дзеліцца горкімі ўспамінамі Ганна Дзянісаўна.
Жыхарка Лоева Марыя Максіменка да цяперашняга часу не можа забыць жахлівых карцін азарычскага палону: “Мне было ўсяго 5 гадоў, калі з роднага Сінска немцы пагналі нас у дрыгву. Частку жыхароў забралі на работы у Германію, а тых, хто быў хворы, адправілі на пагібель. А у гэты час за нашымі спінамі гарэла родная вёска. Дзядуля, маці, дзве сястры і я апынуліся на лютым марозе за калючым дротам. Якім цудам мы ўсе змаглі выжыць — не ведаю. А вось бацька з вайны так і не вярнуўся…”
З першых дзён акупацыі Лоеўшчыны фашыстам не давалі спакою народныя мсціўцы. За перамогу над ворагам змагаўся і Мікалай Літвінаў, ураджэнец в. Ліпнякі. Аб гэтым расказала Людміла Краўчанка:
— Мікалай Прохаравіч — прадзед маіх дзяцей па лініі мужа. У 1941 г. яго прызвалі ў Чырвоную армію. Служыў у 4 батальёне на савецка-фінскім фронте (г. Беласток). 1 мая 1941 года прыняў прысягу (ваенная спецыяльнасць “стралок аўтамата і ручнога кулямёта”). Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна, часць, у якой служыў прадзед, падверглася бамбардзіроўцы праціўніка. Тыя, хто засталіся ў жывых, трапілі ў варожы тыл. Стараліся прабрацца да сваіх, але многія загінулі, трапілі ў палон. Прадзеда выратавалі простыя людзі, якія сказалі, што ён іх сын. Вярнуўшыся дадому, ён змагаўся ў атрадзе “За Радзіму”, які размяшчаўся ў лясах і дрыгве ў раёне вескі Рудня Бурыцкая. Перажыўшы вайну, наш продак не страціў надзею на лепшае будучае і плённа працаваў над аднаўленнем народнай гаспадаркі на Лоеўшчыне.
Калі забываць урокі Вялікай Айчыннай вайны, здарыцца тое, што адбываецца зараз ва Украіне. Гістарычнае бяспамяцтва не прыводзіць ні да чаго добрага. Вельмі значна, што Генеральная пракуратура нашай краіны даследуе факты генацыду ў дачыненні да беларускага народа, іх сістэматызуе, і тым больш вельмі істотна, што такія звесткі будуць прасоўвацца на міжнародным узроўні. Глыбока пераканана: святы абавязак суайчыннікаў перад ахвярай гераічных продкаў і дзеля мірнага заўтра — захаваць памяць аб трагедыі генацыду на нашай зямлі і трансляваць яе нашчадкам.
